Joel Mokyr'in Ekonomik Tarih Anlayışı: Büyüme Kültürü, Aydınlanma ve Sanayi Devrimi
Özet
Joel Mokyr, modern ekonomik tarih yazımında kültür, bilgi ve kurumların rolünü yeniden değerlendiren öncü bir iktisadi tarihçidir. Mokyr'in çalışmaları, Sanayi Devrimi'nin neden ve nasıl ortaya çıktığını anlamak için geleneksel materyalist açıklamaların ötesine geçerek, kültürel değişim, Aydınlanma düşüncesi ve "faydalı bilgi" kavramlarını merkeze alır. Bu makale, Mokyr'in temel fikirlerini, özellikle "büyüme kültürü" teorisini, Aydınlanma'nın sanayileşmedeki rolünü, faydalı bilgi kavramını ve Avrupa'da Sanayi Devrimi'nin ortaya çıkışına dair açıklamalarını akademik literatürden doğrudan alıntılarla incelemektedir.
Anahtar Kelimeler: Joel Mokyr, büyüme kültürü, Aydınlanma, Sanayi Devrimi, faydalı bilgi, ekonomik tarih, kültürel girişimcilik
1. Giriş
Joel Mokyr, Northwestern Üniversitesi'nde ekonomi ve tarih profesörü olarak, modern ekonomik büyümenin köklerini anlamaya yönelik özgün ve etkili teoriler geliştirmiştir. Mokyr'in çalışmaları, ekonomik tarihin sadece maddi koşullar, teknolojik yenilikler veya kurumsal yapılarla açıklanamayacağını; bunun yanında kültürel değerlerin, inançların ve düşünsel dönüşümlerin de kritik rol oynadığını savunur.
Mokyr'in en önemli katkılarından biri, "kültür" kavramını ekonomik analize sistematik bir şekilde dahil etmesidir. Onun ifadesiyle, "kültür—toplumdaki davranışları değiştirme kapasitesine sahip inançlar, değerler ve tercihler—toplumsal dönüşümlerde belirleyici bir faktördü" [1]. Bu yaklaşım, ekonomik tarihin geleneksel anlatılarına yeni bir boyut kazandırmış ve Sanayi Devrimi'nin kökenlerini anlamada paradigmatik bir değişim yaratmıştır.
2. Büyüme Kültürü Teorisi
Mokyr'in en özgün katkılarından biri "büyüme kültürü" (culture of growth) kavramıdır. Bu teori, uzun vadeli ekonomik kalkınmanın kültürel değişimle doğrudan bağlantılı olduğunu öne sürer: araştırma ve yeniliğin toplumsal statüsünü yükselten inançlar ve değerler, kalıcı büyüme yanlısı normlar yaratır.
Mokyr'in kültür tanımı ve bunun nedensel rolü açıktır: "kültür—toplumdaki davranışları değiştirme kapasitesine sahip inançlar, değerler ve tercihler—toplumsal dönüşümlerde belirleyici bir faktördü" [1]. Bu tanım, kültürü soyut bir kavram olmaktan çıkarıp, somut ekonomik sonuçlar doğuran bir mekanizma olarak konumlandırır.
Mokyr, kritik dönemi 1500-1700 yılları arasında konumlandırır ve kurumsal ile epistemik koşulları vurgular: "politik olarak parçalanmış bir Avrupa, rekabetçi bir 'fikirler pazarı' ve doğanın sırlarını araştırma istekliliğini teşvik etti" [1]. Bu parçalanmış siyasi yapı, farklı fikirlerin ve yeniliklerin çeşitli merkezlerde gelişmesine olanak tanırken, tek bir otoritenin düşünsel baskı kurmasını engellemiştir.
### 2.1. Kültürel Girişimciler
Mokyr'in teorisinde önemli bir yenilik, "kültürel girişimciler" kavramıdır. Geleneksel ekonomik teoride girişimci, piyasada fırsatları değerlendiren ve kaynakları harekete geçiren aktördür. Mokyr bu tanımı genişleterek kültürel alanda da benzer aktörlerin varlığını ileri sürer.
"Girişimci kavramı ekonomik tarihte merkezi bir kavramdır. Burada girişimci tanımı 'kültürel girişimcileri' de içerecek şekilde genişletilmiştir ve bunların başkalarının inançlarını değiştiren aktörler olarak modern ekonomik 'kültür' yorumuna nasıl entegre edilebileceği gösterilmiştir" [2].
Bu kültürel girişimciler—düşünürler, bilim insanları, filozoflar ve eğitimciler—toplumun inançlarını ve değerlerini şekillendirerek, ekonomik davranışları dolaylı ama güçlü bir şekilde etkilerler. Francis Bacon, Isaac Newton, Voltaire gibi Aydınlanma düşünürleri, Mokyr'in analizinde bu tür kültürel girişimcilerin başlıca örnekleridir.
### 2.2. Eleştiriler ve Tartışmalar
Mokyr'in büyüme kültürü teorisi, akademik çevrelerde hem büyük ilgi görmüş hem de eleştirilmiştir. Bazı eleştirmenler, Mokyr'in açıklamasının çok az sayıda olağanüstü bireye fazla açıklayıcı yük yüklediğini savunmuştur:
"Mokyr'in kültürel girişimciler ve fikirlerin üretimindeki pozitif geri beslemeler üzerine vurgusu, modern ekonomik büyümenin kökenlerini açıklamak için yetersizdir. Çok az sayıda olağanüstü insana çok fazla açıklayıcı ağırlık yüklenmektedir" [3].
Bu eleştiri, kültürel değişimin bireysel aktörlerin ötesinde, daha geniş toplumsal, kurumsal ve maddi koşulların etkileşimiyle anlaşılması gerektiğini vurgular. Bununla birlikte, Mokyr'in katkısı, bu kültürel boyutu ekonomik analize sistematik bir şekilde dahil etmesi ve onun ekonomik sonuçlarını göstermesidir.
---
## 3. Aydınlanma ve Sanayileşme
Mokyr'in çalışmalarının belki de en etkili yönü, Aydınlanma Çağı ile Sanayi Devrimi arasında kurduğu bağlantıdır. Mokyr, Aydınlanma'yı sadece felsefi bir hareket olarak değil, ekonomik aktörlerin bilgi ve inançlarını dönüştüren, dolayısıyla yenilik için teşvikleri değiştiren entelektüel bir devrim olarak görür.
Mokyr, entelektüel değişimi temel olarak vurgular: "Sanayi Devrimi'ni, Britanya'nın Aydınlanma Çağı'nın entelektüel deniz değişimlerinin önemini tanımadan anlayamayız" [4]. Bu ifade, Mokyr'in yaklaşımının özünü yansıtır: ekonomik dönüşüm, fikir ve inanç sistemlerindeki dönüşümden ayrı düşünülemez.
Mokyr, etkiyi davranışsal terimlerle çerçeveler: "Britanya'da modern ekonomik büyümenin başlangıçları, büyük ölçüde kilit oyuncuların ne bildiklerine ve neye inandıklarına ve bu inançların ekonomik davranışlarını nasıl etkilediğine bağlıydı" [4]. Bu yaklaşım, ekonomik tarihin geleneksel anlatılarına epistemik bir boyut ekler.
### 3.1. Endüstriyel Aydınlanma
Mokyr, Aydınlanma'nın sanayiye uygulanmasını "Endüstriyel Aydınlanma" (Industrial Enlightenment) olarak adlandırır. Bir araştırmacının ifadesiyle: "Joel Mokyr bu süreci 'Endüstriyel Aydınlanma' olarak adlandırır ve İngiltere'nin Aydınlanması'nın sosyal dinamiklerini ve kültürel pratiklerini, faydalı bilginin endüstriyel uygulaması için belki de en elverişli bağlam olarak işaret eder" [5].
Bu kavram, teorik bilgi ile pratik uygulama arasındaki köprüyü vurgular. Aydınlanma düşüncesi, sadece soyut felsefi tartışmalar üretmekle kalmamış, aynı zamanda bu bilgiyi üretim süreçlerine, teknolojik yeniliklere ve ekonomik organizasyona uygulamaya yönelik bir kültür yaratmıştır.
### 3.2. Merkantilizmin Zayıflaması
Mokyr ayrıca daha geniş politik-ekonomik değişimi de bağlamlandırır: "ciddi anlamda başlayan uzun vadeli ekonomik büyüme, klasik merkantilizmin savunmaya geçtiği ve sonunda gerilediği dönemle aynı zamana denk gelir" [6]. Aydınlanma düşüncesi, merkantilizmin kısıtlayıcı ekonomik doktrinlerini sorgulamış ve serbest ticaret, bireysel girişim ve piyasa mekanizmalarına daha fazla alan açan yeni bir ekonomik anlayışın gelişmesine katkıda bulunmuştur.
Bu entelektüel normlar, ağlar ve kısıtlayıcı ekonomik doktrinlerin zayıflaması, Britanya'yı teknolojik değişime özellikle açık hale getirmiştir [4] [6] [5].
---
## 4. Faydalı Bilgi ve Teknoloji
Mokyr'in teorisinde "faydalı bilgi" (useful knowledge) kavramı merkezi bir yer tutar. Bu kavram, bilim ve teknoloji arasındaki bağlantıyı kuran, aktarılabilir ve uygulanabilir fikirler bütününü ifade eder. Faydalı bilginin birikimi ve yayılması, yenilik için kritik öneme sahiptir.
Araştırmacılar Mokyr'in faydalı bilgiye odaklanmasını ekonomik ilerlemenin anahtarı olarak görürler: "Ekonomik ilerlemenin faydalı bilginin rolünü tartışmak için ekonomik tarihçi Joel Mokyr'in son çalışmalarını kullanıyorum" [7].
Tarım tarihi alanındaki çalışmalar da Mokyr'in inanç ve bilgi vurgusunu yansıtır: "'insanların ne bildikleri ve neye inandıkları' onların ekonomik davranışları üzerinde doğrudan bir etkiye sahipti [Mokyr, The Enlightened Economy]" [8].
### 4.1. Bilginin Teknolojiye Dönüşümü
Mokyr'in vurguladığı önemli bir nokta, bilimsel bilginin tek başına yeterli olmadığı, bunun teknolojiye dönüştürülmesi için vasıflı emeğin ve pratik bilgi birikiminin gerekli olduğudur. Mokyr'e atıfla belirtildiği gibi: "Britanya'da yeniliği desteklemek için mevcut olan yüksek kaliteli işçilik, yerel ve ithal, Sanayi Devrimi'nin yaratılmasına yardımcı oldu" [9].
Bu pasajlar, Mokyr'in argümanını vurgular: bilim tek başına yeterli değildi; pratik, uygulanabilir bilginin varlığı, statüsü, aktarımı ve vasıflı zanaatkârlar, soyut fikirlerden üretilebilir teknolojilere geçişte köprü görevi görmüştür [7] [8] [9].
### 4.2. Bilgi Ağları
Mokyr, bilginin yayılmasında ağların önemini vurgular. Aydınlanma dönemi "Mektuplar Cumhuriyeti" (Republic of Letters) olarak bilinen ulusötesi bir entelektüel ağ oluşturmuştur. Bu ağ sayesinde fikirler, sınırları aşarak hızla yayılmış ve farklı bağlamlarda uygulanabilir hale gelmiştir.
---
## 5. Kurumlar, Yenilik ve Büyüme
Mokyr, kurumları, kültürü ve yeniliği birbirini dışlayan açıklamalar olarak değil, etkileşen parçalar olarak ele alır. Kültürel değişim kurumları yeniden şekillendirir ve yaratıcı faaliyet için teşvikleri değiştirir.
Mokyr, kültürel değişimi kurumsal sonuçlara açıkça bağlar: "Erken modern çağdaki kültürel değişimler, Avrupa'yı yeniliğe daha dost hale getiren kurumsal değişikliklere yol açtı" [2].
### 5.1. Çok Nedenli Bir Yaklaşım
Bir eleştiri, kurumsal evrimin de kültürel evrimle birlikte analize dahil edilmesini önerir: "Mokyr'in analizi, kültürün evriminin yanı sıra kurumların evrimini de ek bir düzeyde resme dahil edecek şekilde genişletilmelidir" [3].
Başka bir yorumcu, Mokyr'in yaklaşımını diğer açıklamalara göre şöyle karakterize eder: "Mokyr, Sanayi Devrimi'ni, Aydınlanma'nın daha önceki Avrupa entelektüel hareketiyle ilişkili belirli bir ideolojinin Britanya'ya gelişiyle açıklar. Bu inceleme, Mokyr'in 'idealist' yaklaşımının, son zamanlarda önerilen 'materyalist' açıklamalarla karşılaştırıldığında Sanayi Devrimi'nin bir açıklaması olarak nasıl performans gösterdiğini değerlendirir" [10].
Bu alıntılar Mokyr'in sentezini yansıtır: kültür normları ve inanç sistemlerini değiştirir; bu değişmiş inançlar kurumları ve ekonomik davranışı etkiler; kurumlar ve maddi koşullar daha sonra fikir akışlarıyla etkileşime girerek sürdürülebilir büyüme üretir—çok nedenli, birlikte evrimleşen bir açıklama [2] [3] [10].
---
## 6. Avrupa'da Sanayi Devrimi
Mokyr, kültürel ağların, politik parçalanmanın ve açık entelektüel alışverişin ayırt edici bir kombinasyonunun Avrupa'yı—ve özellikle Britanya'yı—Sanayi Devrimi'nin merkezi haline getirdiğini savunur.
Mokyr'in karşılaştırmalı argümanının özeti: "Bu politik parçalanma ve destekleyici entelektüel ortam, benzer teknoloji ve entelektüel faaliyet seviyelerine rağmen, Sanayi Devrimi'nin Çin'de değil de Avrupa'da nasıl gerçekleştiğini açıklar" [1].
### 6.1. Mektuplar Cumhuriyeti
Mokyr, sınır ötesi entelektüel alışverişi vurgular: "Aynı zamanda, 'Mektuplar Cumhuriyeti' olarak bilinen parlak düşünürlerden oluşan ulusötesi bir topluluk, fikirleri ve yazıları özgürce dolaştırdı ve dağıttı" [1].
Bu entelektüel ağ, bilginin hızlı yayılmasını ve farklı bağlamlarda test edilmesini sağlamıştır. Tek bir merkeze bağlı olmayan bu yapı, fikirlerin çeşitliliğini ve yeniliğin sürdürülebilirliğini garanti etmiştir.
### 6.2. Uygulamada Endüstriyel Aydınlanma
Vaka çalışmaları Mokyr'in mekanizmasını pratikte test etmiştir: "Birmingham ve özellikle Matthew Boulton'un Soho Fabrikası, Endüstriyel Aydınlanma'nın eylem halinde bir örneğini sunar" [5].
Dış değerlendirmeler onun vurgusunu özetler ve eleştirir: "Mokyr'in kültürel değişimin Darwin tarzı evrimsel açıklamalarına vurgusu. Ancak Mokyr'in kültürel girişimciler ve fikirlerin üretimindeki pozitif geri beslemeler üzerine vurgusu, modern ekonomik büyümenin kökenlerini açıklamak için yetersizdir" [3].
Başka bir eleştirmen Mokyr'in yaklaşımını materyalist açıklamalara ideolojik bir alternatif olarak çerçeveler: "Sanayi Devrimi'ni, Aydınlanma'nın daha önceki Avrupa entelektüel hareketiyle ilişkili belirli bir ideolojinin Britanya'ya gelişiyle açıklar" [10].
Bu alıntılar ve pasajlar, Mokyr'in sanayileşmenin neden Avrupa'da başladığına dair açıklamasının özünü yakalar: bir kültürel ekoloji—ağlar, heterodoksi için hoşgörülü sığınak ve politik rekabet—faydalı bilginin üretimini ve yayılmasını, dolayısıyla teknolojik değişimi güçlendirmiştir [1] [5] [3] [10].
---
## 7. Mokyr'in Katkılarının Değerlendirilmesi
Joel Mokyr'in ekonomik tarih yazımına katkıları çok boyutludur ve tartışmalıdır. Onun çalışmaları, ekonomik büyümenin sadece maddi faktörlerle değil, aynı zamanda kültürel, entelektüel ve epistemik faktörlerle de anlaşılması gerektiğini göstermiştir.
### 7.1. Güçlü Yönler
1. **Kültürün Sistematik Entegrasyonu:** Mokyr, kültürü ekonomik analize sistematik ve nedensel bir şekilde dahil etmiştir.
2. **Aydınlanma-Sanayi Bağlantısı:** Aydınlanma düşüncesi ile Sanayi Devrimi arasında kurduğu bağlantı, her iki olgunun da anlaşılmasını derinleştirmiştir.
3. **Faydalı Bilgi Kavramı:** Bilim ve teknoloji arasındaki köprüyü kavramsal olarak netleştirmiştir.
4. **Karşılaştırmalı Perspektif:** Avrupa'nın neden diğer yüksek kültürlere (özellikle Çin) göre farklı bir yol izlediğini açıklamıştır.
### 7.2. Eleştiriler ve Sınırlamalar
1. **Bireysel Aktörlere Aşırı Vurgu:** Eleştirmenler, çok az sayıda kültürel girişimciye fazla açıklayıcı yük yüklediğini savunmuştur.
2. **Kurumsal Faktörlerin Göreli İhmali:** Bazı araştırmacılar, kurumsal değişimin daha sistematik bir şekilde entegre edilmesi gerektiğini öne sürmüştür.
3. **Nedensellik Sorunları:** Kültürel değişimin mi ekonomik değişime yol açtığı, yoksa tersi mi olduğu sorusu tartışmalı kalmaktadır.
4. **Materyalist Açıklamalarla Gerilim:** Mokyr'in "idealist" yaklaşımı, ekonomik tarihin materyalist gelenekleriyle gerilim içindedir.
---
## 8. Sonuç
Joel Mokyr, modern ekonomik tarihin en özgün ve etkili kuramcılarından biridir. Onun "büyüme kültürü" teorisi, Aydınlanma'nın ekonomik etkilerine dair analizleri ve "faydalı bilgi" kavramı, Sanayi Devrimi'nin ve modern ekonomik büyümenin kökenlerini anlamamızı dönüştürmüştür.
Mokyr'in çalışmaları, ekonomik tarihin sadece maddi koşullar, teknolojik yenilikler veya kurumsal yapılarla açıklanamayacağını; bunların yanında kültürel değerlerin, inançların ve düşünsel dönüşümlerin de kritik rol oynadığını göstermiştir. Onun ifadesiyle, "kültür—toplumdaki davranışları değiştirme kapasitesine sahip inançlar, değerler ve tercihler—toplumsal dönüşümlerde belirleyici bir faktördü" [1].
Her ne kadar Mokyr'in teorileri eleştirilere açık olsa da—özellikle bireysel aktörlere aşırı vurgu ve kurumsal faktörlerin göreli ihmali konusunda—onun katkıları ekonomik tarih yazımında paradigmatik bir değişim yaratmıştır. Mokyr, bize ekonomik büyümenin sadece sermaye birikimi, teknolojik ilerleme veya piyasa genişlemesi olmadığını; aynı zamanda insanların ne bildikleri, neye inandıkları ve bu bilgi ve inançları nasıl paylaştıklarıyla da ilgili olduğunu hatırlatmıştır.
Gelecek araştırmalar, Mokyr'in kültürel yaklaşımını kurumsal, materyalist ve diğer açıklamalarla daha sistematik bir şekilde bütünleştirerek, modern ekonomik büyümenin çok boyutlu doğasını daha iyi anlamamızı sağlayabilir. Ancak Mokyr'in temel içgörüsü—kültürün, inançların ve bilginin ekonomik değişimde oynadığı kritik rol—ekonomik tarih yazımının kalıcı bir parçası olmaya devam edecektir.
---
## Kaynakça
[1] Mokyr, J. (2006). The great synergy: The european enlightenment as a factor in modern economic growth. *Research Papers in Economics*. DOI: 10.4337/9781845429898.00008. https://scispace.com/papers/the-great-synergy-the-european-enlightenment-as-a-factor-in-myy7iawfps
[2] Mokyr, J. (2013). Cultural entrepreneurs and the origins of modern economic growth. *Scandinavian Economic History Review*, 61(1). DOI: 10.1080/03585522.2012.755471. https://scispace.com/papers/cultural-entrepreneurs-and-the-origins-of-modern-economic-36yye7tvkz
[3] Greif, A., Kiesling, L., & Nye, J. V. C. Introduction [institutions, Innovation, and Industrialization: Essays in Economic History and Development]. DOI: 10.5860/choice.190226. https://scispace.com/papers/introduction-institutions-innovation-and-industrialization-1vjzav6gupdr
[4] Jones, P. M. Agricultural Enlightenment. DOI: 10.1093/acprof:oso/9780198716075.001.0001. https://scispace.com/papers/agricultural-enlightenment-uqdc5eslgeul
[5] Crafts, N. (2011). Explaining the first Industrial Revolution: two views. *European Review of Economic History*, 15(1). DOI: 10.1017/S1361491610000201. https://scispace.com/papers/explaining-the-first-industrial-revolution-two-views-qvrn0x2hp3
[6] van der Beek, K. (2020). 9. England's Eighteenth-Century Demand for High-Quality Workmanship: Evidence from Apprenticeship, 1710–1770. *Social Science Research Network*. DOI: 10.1515/9780691210629-010. https://scispace.com/papers/9-england-s-eighteenth-century-demand-for-high-quality-4frxumc909
[7] Zobl, F. X. (2013). The emergence of the Industrial Revolution within the Unified Growth Theory. https://scispace.com/papers/the-emergence-of-the-industrial-revolution-within-the-zflabvx5as
[8] Lyons, J. S. (2010). A review essay on Gregory Clark's A Farewell to Alms: A Brief Economic History of the World. https://scispace.com/papers/a-review-essay-on-gregory-clark-s-a-farewell-to-alms-a-brief-ae1vtff9zm
[9] Mokyr, J. (1998). Induced technical innovation and medical history: an evolutionary approach. *Journal of Evolutionary Economics*, 8(2). DOI: 10.1007/S001910050058. https://scispace.com/papers/induced-technical-innovation-and-medical-history-an-1g4yzwyitd
[10] Prest, W. (2003). The Professions in Early Modern England, 1450–1800. By Rosemary O'Day. *The Journal of Economic History*, 63(1). DOI: 10.1017/S0022050703231806. https://scispace.com/papers/the-professions-in-early-modern-england-1450-1800-by-2p078wssxx
Yorumlar
(0)